Гуманизм

Гуманизм (лат. humanus – адамдық, адамгершілік) – адамды бірінші орынға қоятын және тұлғаны ең жоғары құндылық деп қарастыратын тұжырымдама, дүниетанымның принципі. Тар мағынада ортағасырдағы діни схоластикаға қарсы Қайта Өрлеу дәуіріндегі зайырлы (светское) көзқарас.

Гуманизм принципінің негізінде сонау көне заманнан белгілі басқа адамға сыйлы қатынас идеясы, оны құрал ретінде пайдалануды тыю жатыр. Сондықтан гуманизм идеясы – адами мәдениет пен өркениет тарихындағы орталық ойлардың бірі. Оның бастауын б.з.д. ІІ ғ. байқауға болады. Кезінде "гуманизм" ұғымын атақты Цицерон анықтауға тырысқан.

Гуманизм тұжырымдамасы Ренессанс дәуірінде айтарлықтай даму алды. Оның көрнекті өкілдері: Ф. Петрарка, А. Данте, Ф. Боккаччо, Пико делла Мирандола, Леонардо да Винчи, Дж. Бруно және т.б. осы ұғымды тереңдетіп, оны "адам рухының тұтастығы", "адам табиғатының толықтығы және бөлінбейтіндігі" ретінде көрсетті. Осы кезден "гуманизм" термині екі негізгі мағынада қолданыла бастады: философиялық ілім (теориялық-дүниетанымдық) және әдеби-көркемдік, этикалық бағыт (адам идеалы жоғары өнегелі және оқымысты тұлға) ретінде.

Христиандық мәдениетте гуманизм идеясы "басқаға деген махаббат" ("любовь к дальнему") және "жақынға деген махаббат" ("любовь к ближнему") түсініктері арқылы берілген. Егер біріншісінде адам өзін және жақындарын адамзатқа деген абстракты сүйіспеншілік үшін құрбандыққа шалуға тиіс болса, онда екіншісі нақтылы адамға бағытталған.

Гуманизм идеясы тек Батыста ғана қалыптасқан жоқ (ондай да көзқарас кездеседі). Ортағасырлық мұсылман философиясында мінсіз жетілген адам ұғымын (әл-камили әл-инсаний) Ислам Ренессансының өкілдері (әл-Кинди, әл-Фараби, суфийлер, парсы-тәжік ақындары) жан-жақты зерделеген. Ұлы Абай да бүкіл адамзатты сүй деген болатын.

Гуманизм концепциясы туралы сөз болғанда, оның мәнін, мағынасын қарастыруда дискуссиялық мәселелер де бар, яғни адамның адамға қатынасында және қоғамның өз мүшелеріне қатынасында гумандылық дегеніміз не, немене гумандылыққа жатады: адамның барлық қажеттіліктерін қанағаттандыруға ұмтылу гумандылық па, немесе, керісінше, басқаларын дамыту үшін олардың қайсы бірлерін шектеу керек пе; өзінің таланттарын дамытуға адамды ынталандыру не мәжбүр ету (күштеу) гумандылық па, болмаса, адамға қоғам жағынан ешқандай қысым көрсетпей, дамудың мүмкіншіліктерін беру гумандылық па; гуманизм адам болмысының нақты жағдайларында оның (ад.) әр қайсысына деген жай ғана қамқорлық па, немесе, гуманизм қоғамның тым жетілген жағдайға тарихи қозғалысы ма? Басқаша айтқанда, мәселені шешудің күрделілігі қандай әрекет (ықпал) гуманды, ал қайсысы гуманды емес екенін анықтаудың қиындығы.

Түптеп келгенде, гуманизмді үш негізгі мағынада түсінген жөн: а) адамның негізгі құқықтарының кепілі оның өмірінің гумандылық негіздерін сақтау шарты ретінде; б) әлсіздерді берілген қоғамның әділеттілік туралы дағдылы көзқарастардың шеңберінен шығатын қолдау (сүйеу); в) әрбір адамда жетілген тұлға болуға және қоғамдық құндылықтар негізінде өзін-өзі жүзеге асыруға (самореализация) мүмкіндік беретін әлеуметтік және құлықтылық қасиеттерді қалыптастыру.